Interview met Lotte van den Berg uit De Standaard 8-12-2007
'Mijn vader deed wat hij moest doen'
ANTWERPEN - INTERVIEW LOTTE VAN DEN BERG OVER RELIGIE De theatermaakster Lotte van den Berg was vijftien toen haar vader Jozef de podia achter zich liet en zich als een kluizenaar terugtrok in zijn geloof. Nu maakt ze met 'Winterverblijf' een voorstelling over religie.
Van onze redacteur
Bijna tot haar verbijstering stelt de Nederlandse Lotte van den Berg (32) vast dat ze deel uitmaakt van Het Toneelhuis. Dat is het meest betoelaagde theater van Vlaanderen.
'Ik heb lang getwijfeld', zei ze daarover op de seizoensaankondigende persconferentie. 'Het Toneelhuis. Een bedrijf, een theaterfabriek. Groot is corrupt. Geld is vies. Ik ben een kind van de revolte. Ik droom van een klein gezelschap in een oude boerderij in een weiland. Zo heb ik dat geleerd. Zo deed mijn vader dat.'
Haar vader deed het op het toneel, met poppen. Zelf komt Lotte voor het eerst sinds tijden met een voorstelling in een klassieke theaterzaal terecht. Haar werkplekken waren voordien erg uiteenlopend van aard: een gevangenis waar ze met gedetineerden werkte, een stille wijk op een ontiegelijk ochtenduur of een geluiddichte ruimte op een doorgangsplek in de stad.
En nu is er Winterverblijf, een voorstelling over religie, waarvoor de inspiratie komt uit de zeventien jaar dat ze zich probeert te verhouden tot de beslissing van haar vader. In 1990 liet Jozef van den Berg zijn professie, de bijval, zijn gezin, zijn have en goed achter zich. Zijn puberende dochter Lotte vond dat moeilijk te begrijpen. Hoe kon iemand zeggen dat hij van je houdt en tegelijk de beslissing nemen om weg te gaan?
Een paar jaar lang probeerde ze hem te veranderen. Lotte van den Berg: 'Ik praatte op hem in. Ik probeerde hem ervan te overtuigen dat hij terug moest komen. De dialoog met hem was moeilijk. Hij had een ervaring meer. Hij had een religieuze ontmoeting gehad die ik niet kende. Ik liep er dus achteraan.'
'In het begin kon ik niet geloven dat hij geloofde. Zo kom je in een patstelling. Die kon ik alleen doorbreken door mijn eigen zekerheden opzij te zetten en in zijn denkwereld mee te gaan. Ik kan me natuurlijk makkelijk legitimeren voor mijn stap naar hem toe: het behoud van een vader-dochterrelatie is eenvoudig uit te leggen.'
Jozef van den Berg (57) leeft in het Nederlandse Neerijnen, nabij Zaltbommel, in een zelfgetimmerde houten barak bij mensen in de tuin. Daar trok hij zich terug toen hij stopte met het theater.
Vanaf het begin van de jaren '80 deed Van den Berg Vlaanderen aan met zijn succesvolle solovoorstellingen. Tot 14 september 1989. Die avond zou hij in De Singel de openingsvoorstelling van het nieuwe seizoen spelen. Voor de aanvang maakte Van den Berg een nerveuze indruk. Na tien minuten legde hij de voorstelling stil. 'Ik stop ermee,' zei hij, 'en ik kom niet meer terug.' Hij hield woord.
'Jozef heeft zich bekeerd tot de Russisch-orthodoxe kerk', zegt zijn dochter. 'Hij zegt dat het de zuiverste liturgie is, omdat ze vanaf de eerste kerkvaders in één rechte lijn tot bij ons is overgeleverd. Al twaalf jaar komt hij het dorp niet uit, ook niet voor geboortes en overlijdens. Als een monnik zondert hij zich af. In zekere zin heeft hij kloostermuren rond zich opgetrokken. Hij is een gelukkig mens. “Alsof ik op het podium in het licht sta,, zegt hij. Hij spreekt nog veel in theatertermen.'
Voor Lotte van den Berg zijn alle religies ter wereld evenzoveel wegen om met het onbevattelijke om te gaan. Het zijn vormen om het zoeken te kanaliseren. 'Maar daar is mijn vader het niet mee eens. Voor hem is er maar één weg. Ondanks zijn zekerheid heeft hij ook zijn momenten van worsteling en vertwijfeling gehad. Hij stelt voortdurend in vraag hoe hij met zijn geloof moet omgaan. En of hij het wel goed doet. Wat er van hem wordt verwacht. Moet hij zich volledig terugtrekken om zich helemaal ten dienste te stellen van God? Of ontvangt hij beter mensen zodat hij zijn geloof kan uitdragen? En hoe moet hij zich dan verhouden tot zijn familie?'
Ondanks haar onbegrip toen haar vader de familie verliet, heeft de ervaring haar ook veel bijgebracht. Ze heeft de notie 'houden van' ruimer leren definiëren. Het is niet noodzakelijk dat mensen voortdurend samenzijn om van elkaar te houden. 'Later heb ik leren appreciëren dat mijn vader deed wat hij dacht te moeten doen.'
'Veel mensen durven dat niet. Ze durven de vraag niet te stellen wat ze echt willen. Dat is confronterend, want dan zou kunnen blijken dat ze een beetje automatisch in een situatie zijn gerold. En dat ze het daar best comfortabel hebben. Ik vind het fijn dat mijn vader wel blijft zoeken. Hij heeft niet de makkelijkste weg gekozen, maar wat ingewikkeld is, is niet noodzakelijk slecht. Niet alles in het leven is leuk en makkelijk. Vroeg of laat staan we allen voor situaties waar we geen raad mee weten. Wat moeilijk is en waarvoor je weerstand moet overwinnen, geeft nadien zoveel voldoening.'
Supermacht
Geloven wordt wel eens als een gemakkelijkheidsoplossing gezien. In die optiek is het de ogen sluiten voor kritische bedenkingen, zich overgeven aan de veilige armen van een supermacht. Het is geruststellend. 'Ik denk niet dat het zo makkelijk is', zegt Van den Berg. 'We hebben religie nodig om ons niet-begrijpen vorm te geven. Ik denk dat het mogelijk is dat de mens met het grotere in contact komt. Daar komt veel verwarring, toewijding en twijfel aan te pas. Er wordt te snel gezegd: als je gelooft, is het in orde. Nee, dan begint het pas. Dat is net zo bij een kunstenaar. Het is niet omdat je je tot de kunst bekent, dat je broodje gebakken is. Dan moet je het net beginnen waarmaken.'
Een religie belijden is werken. Het moment van de roeping kan hetzelfde soort roes als een verliefdheid teweegbrengen, maar wat als dat gevoel weggaat? Klamp je je eraan vast? Of probeer je het terug te krijgen?
'Ga je voor een permanente roes of accepteer je ook de minder goede momenten? In het laatste geval is een geloof een opdracht. Wat mensen daar voor doen en laten, is niet niks. Ik vraag me af of het routineus is. Je ontbijt toch ook elke morgen? Maar na drie maanden cornflakes moet je misschien eens overwegen op yoghurt over te schakelen. Zo kun je proberen alles opnieuw te bezielen en bewust te krijgen. Voor mij is alles wat je bewust doet een gebed.'
Voor de voorstelling Winterverblijf zijn de acteurs op zoek gegaan naar zo'n vorm van gebed. Doen alsof ze bidden, vond Van den Berg een vorm van heiligschennis. Dat doe je niet zomaar: faken dat je met God in gesprek bent. Voor de acteurs is bidden daarom steeds dezelfde vorm aftasten. Eentje oefent zich in sterven, haar partner probeert daar een houding tegenover te vinden, een ander is telkens opnieuw bezig met een lied.
Over oefenen en proberen schreef T.S. Eliot de versregel 'For us, there is only the trying, the rest is not our business.' Is de mens inderdaad veroordeeld tot proberen, terwijl de hogere machten wikken en beschikken?
'Eliot suggereert dat het spirituele ergens boven ons geregeld wordt, in een soort paradijs. Voor mij bevindt het spirituele zich ook tussen de mensen. Het zit in het zoeken. Eigenlijk is het leven één grote poging. Ik vraag me af of we de mislukking daar niet meer moeten in toelaten. We gaan te veel uit van de aanname dat alles moet lukken. In die optiek is Sisyphus een ongelukkig man. Maar misschien laat hij die steen wel steeds opzettelijk wegglippen, opdat hij hem opnieuw de rots op kan rollen? We richten ons op het topje van de berg. Terwijl de wandeling ernaartoe zoveel interessanter is.'
In de liturgie is vorm van groot belang. Het is een ritueel met vaste onderdelen, dat keer op keer wordt doorgemaakt. Kunst kan evenmin zonder vorm. 'Er zijn parallellen tussen kerken en theaters. Allebei verhevigen en vergroten ze de vorm. Tegelijk voel je je nergens zo klein en nietig als daar. Je wordt teruggeworpen op jezelf, maar dat sluit een groepsgevoel niet uit. Een vorm is belangrijk. Hij haakt de dingen los van het individuele. Hij maakt dat je iets kan delen, zodat het van veel mensen samen wordt. Het “eeuwige gebed, bijvoorbeeld, het Erbarme dich, daarbij leg je het individuele aan de kant. Het gaat over een vorm, over iets kwantitatiefs. De woorden van het gebed vallen samen met de hartslag en de zinnen lopen gelijk met de ademhaling.'
Wat betekent religie in het leven van Lotte van den Berg? 'Het is inspirerend om mee bezig te zijn. Ik draag het voorzichtig met me mee, zonder dat ik hoef te praktiseren. Ik ben bezig met de levensvragen. Waarom ben ik er? Wanneer ben ik er echt? Ik heb vaak het gevoel dat we met bezigheidstherapie bezig zijn. Je moet eten, dus doe je boodschappen. Je hebt geld nodig, dus je werkt. Ik probeer ook het betrekkelijke daarvan in te zien. Ik ben er dus mee bezig. Misschien veeleer op filosofisch niveau.'
Toneelhuis speelt 'Winterverblijf'. Van 13 tot 15/12 en van 18 tot
22/12 in de Bourla, Antwerpen
(03-224.88.44. Op 9/1 Warande (Turnhout), 18 en 19/1 Vooruit (Gent), 30/1 Schouwburg (Leuven), 13/2 KVS (Brussel).
www.toneelhuis.be
Geert Sels
